نگاهی به وضعیت قلعه پرتغالی ها در هرمز، قشم و چابهار
از دوره نیمچه استعماری پرتغال بر برخی بنادر و جزایر جنوبی ایران چیزی جز چند قلعه تاریخی باقی نمانده است؛ قلعه هایی مستحکم که برای حفاظت از نظامیان پرتغالی در برابر شورش احتمالی بندرنشینان ایرانی ساخته شده بود. قلعه ها حضور این استعمارگران در جنوب ایران و سیطره آنها بر تجارت دریایی این منطقه را برای بیش از 110 سال تضمین کرد. این دوره از سال 1514 تا 1623 میلادی به طول انجامید. در این سال سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان و به کمک نیروهای انگلیسی، پرتغالی ها را از جزیره هرمز که مقر اصلی آنها بود، بیرون کردند و پرچم آنان را از فراز این جزیره به زیر کشیدند.
389 سال از آن تاریخ گذشته، اما بقایای قلعه های پرتغالی هنوز در برخی بنادر و جزایر ایرانی برجا مانده است. این قلعه ها حالا فقط عنوان پرتغالی ها را بر خود دارد و بخشی از جذابیت های توریستی تاریخی ایران است و هرساله هزاران گردشگر از گوشه و کنار کشور برای دیدن این قلعه ها که تقریبا در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد، در بندر قشم، کنگ، عمان، راس الخیمه، قشم، جزیره هرمز وجاهای دیگر، به این مناطبق سفر می کنند. معماری بیشتر این قلعه ها شبیه هم است. این قلعه ها با پلان چهارضلعی نامنظم، دیوارهایی به قطر حدود 5/3متر و برج هایی به ارتفاع حدود 12متر در چهار گوشه دارند.
? استعمار پرتغالی ها از کی شروع شد؟
پس از تشکیل امپراتوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه (استانبول) در سال 453 توسط ترکان و از بین رفتن مسیر تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری بین آسیا و اروپا با مشکل مواجه شد. از سوی دیگر رقابت بین تجار ونیزی و دیگر اروپاییان بر سر کالاهای گرانقیمت شرق، اروپاییان را به فکر یافتن راه های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که منجر به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشور های مسلمان به ویژه ایران و هند شد. در طول قرن پانزدهم پرتغالی ها بیش از همه برای در دست گرفتن این تجارت مهم تلاش کردند. از این رو ناوگان های متعددی را به همراه دریانوردانی چون «واسکو دوگوما» «بارتولو مئو دیاس» «پرودی کویلیان» برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی آفریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند.
قبل از آمدن پرتغالی ها، تجارت دریایی مشرق در دست اعراب عمان و یمن بود، پرتغالی ها این تجارت را به زور از دست آنان گرفته و به مدت چند قرن در اختیار داشتند.
در سال 1506 آلفونسو آلفوکرک دریاسالار معروف پرتغالی که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود بر حسب اتفاق گذرش به خلیج فارس افتاد و با آن نواحی آشنایی پیدا کرد و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل، پادشاه پرتغال طرح خود را برای اشغال جزایر خلیج فارس را ارایه و به تصویب رساند. «آلفونسو آلفوکرک» چندسال بعد برای اولین بار به جزیره هرمز وارد شد، حاکم جزیره را تحت فشار قرار داده و مجبور به پرداخت خراج به پرتغالی ها کرد. وی در سال 1514مجددا به هرمز حمله کرد و جزیره را به تصرف کامل خود در آورد و سیف الدین حاکم هرمز را به صورت امیر خراج گذار پرتغال در راس حکومت هرمز گذاشت. پرتغالی ها مرتب بر میزان خراج هرمز می افزودند به طوری که میزان آن از 15 هزار به یک صد هزار سرافین رسید. در این دوره، از هرمز به عنوان شهری زیبا، پررونق، مرفه و آسوده یاد شده است. تسلط پرتغالی ها بر هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان بار بود. در همین زمان آلفوکرک دژی مستحکم در ساحل هرمز بنا کرد. این دژ به «قلعه پرتغالی ها» معروف است. در پی حملات متعدد پرتغالی ها به جزیره هرمز پیمان نامه ای بین ایران و پرتغال بسته شد.
براساس این پیمان ایران هرمز را به عنوان مستعمره پرتغال به رسمیت شناخت. این تسلط بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه عباس اول ادامه یافت اما سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان در 1623 و به کمک انگلیسی ها، پرتغالی ها را از هرمز بیرون کردند و پرچم آنان را از فراز جزیره هرمز به زیر کشیدند. در 1660 قشون عمان، مسقط را متصرف شدند. به این ترتیب مهم ترین سنگر پرتغالی ها در دریای عمان از دست آنان خارج شد و به این ترتیب سلطه پرتغالی ها بر منطقه خلیج فارس پس از 150 سال خاتمه یافت.
در حقیقت می توان این گونه گفت که در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی، پرتغالی ها از دلمشغولی وی برای مبارزه با عثمانی ها در شمال غرب کشور استفاده کرده و در آب های خلیج فارس اعلام موجودیت کردند. استعمارگران پس از آنکه بخش هایی از جزایر خلیج فارس را به اشغال خود درآوردند قلعه هایی ساختند که امروز بخشی از آنها به دست ما رسیده است. در میان این مجموعه قلعه در جنوب ایران، قلعه های پرتغالی در هرمز، قشم و چابهار از بقیه معروف تر هستند.
? قلعه پرتغالی ها در جزیره هرمز
جزیره بیضی شکل هرمز که طول محیط آن حدود شش هزارمتر است در مدخل خلیج فارس و در فاصله هشت کیلومتری بندرعباس قرار دارد. این جزیره را به علت موقعیت جغرافیایی آن و مجاورت با تنگه هرمز، کلید خلیج فارس می دانند. همین موقعیت است که آن را در طول تاریخ، هم به لحاظ بعد استراتژیک و هم اهمیت های بازرگانی در موقعیتی ویژه قرار داده بود. پررونق ترین دوره سکونت در جزیره هرمز به سال های پس از حمله مغول ها برمی گردد. در این سال ها مردمی که از دست مغولان فرار کرده بودند ابتدا به جزیره قشم و پس از آن به جزیره هرمز رفتند. با این کوچ در این جزیره شهری بنا شد که تا سال ها از رونق بسیاری برخوردار بود، عظمت شهر و جزیره هرمز به قدری شد که دو قرن بعد و تا زمانی که توسط پرتغالی ها اشغال شد مرکز ایالات خلیج فارس از جمله بحرین بود.
پس از اشغال هرمز توسط پرتغالی ها و استقرار نظامیان آنها در این جزیره، مردم هرمز در طول سال های اشغال مکرر سر به شورش برداشتند که مهم ترین این شورش ها مربوط به سال های 919، 925، 928 و 957 شمسی بود. در همه این سال ها حاکمان پرتغالی هرمز با حفظ دژ محکم خود در جزیره توانستند شورش ها را سرکوب کنند. البته در نهایت جزیره در سال 1031 از اشغال خارج و آزاد شد. هم اکنون آثار و خرابه های ابنیه و قلعه پرتغالی ها و توپ های آن در شمال جزیره در نزدیکی آبادی های فعلی دیده می شود.
به دلیل همین پیشینه پراهمیت در میان سه قلعه تاریخی استان هرمزگان، قلعه پرتغالی های بندر هرمز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این بنا که قلعه اصلی و فرماندهی پرتغالی ها بوده در حاشیه بندر هرمز و در کنار آب های خلیج فارس با موقعیتی استراتژیک ساخته شده است. قلعه هرمز با 11 هزار متر مربع مساحت، از شاخص ترین قلعه های جزایر جنوب ایران محسوب می شود. قلعه پرتغالی های هرمز به فرمان «آلفونسو آلفوکرک»، دریانورد پرتغالی، در سال 1507 میلادی در محلی موسوم به مورنا ساخته شد که به شکل چندضلعی نامنظم و ساختمان آن بسیار محکم است. این قلعه دیوارهایی به قطر 5/3 متر با چند برج به ارتفاع 12متر دارد و شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق های سربازخانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است.
با این حال آنچه این قلعه را در آستانه تخریب قرار داد، وجود سوله و کارگاه خاک سرخ بود که بدنه سنگی آن را دچار آسیب و منظر قلعه را مخدوش کرده است. در همین رابطه «عباس نوروزی»، معاون حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان هرمزگان به خبرگزاری میراث گفته است: «از سال ها قبل تلاش برای برداشتن سوله و کارگاه خاک سرخ مجاور قلعه پرتغالی های بندر هرمز آغاز شده و حتی نتایج خوبی از جمله تعطیل شدن کارگاه را هم به همراه داشته است. اما هنوز موفق به برداشتن سوله و آزاد کردن حریم قلعه نشدیم.» این سوله درست در منظر دید قلعه و همچنین متصل به دیوارهای آن ساخته شده است. این اتصال به نحوی است که یکی از دیوارهای قلعه، دیوار سوله هم محسوب می شود. به همین علت فعالیت تولید خاک سرخ در این سوله و انبار کردن آن باعث شده تا بخشی از دیوار قلعه نیز به رنگ خاک سرخ درآید.
در سال 83 و در زمان دولت اصلاحات سفیر وقت پرتغال در تهران در دیداری با حسین مرعشی، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ضمن ابراز تمایل به گسترش همکاری های فرهنگی دوجانبه بین دو کشور، برای مرمت قلعه پرتغالی ها در جزیره هرمز اعلام آمادگی کرد. در زمینه مرمت قلعه پرتغالی ها قرار بود تا دو هفته پس از آن دیدار مراحل سازمانی این همکاری انجام شود، با این حال این اقدام هیچ گاه صورت نگرفت.
? قلعه پرتغالی ها در قشم
قلعه پرتغالی ها در قشم در انتهای شمال شرقی جزیره واقع است. این قلعه دو حصار و برج هایی در چهارگوش دارد. در پشت حصار بیرونی قلعه، خندقی وجود داشته که اینک پر شده است. دیوار سازی قلعه با سنگ های مرجانی و سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج به شکل بناهای عهد ساسانی انجام گرفته است. در میان خرابه های قلعه هنوز هم تعدادی لوله زنگ زده توپ وجود دارد، که چهار لوله از این لوله ها را در اطراف در ورودی پاسگاه های قدیمی شهر قشم و لافت نصب کرده اند و چند لوله توپ دیگر نیز به بندر لنگه حمل شده است.
این قلعه در سال 1507 میلادی به فرمان «آلفونسو آلفوکرک» دریانورد پرتغالی در جزیره قشم احداث شد. قلعه قشم با مساحتی بیش از دو هزارمترمربع از سنگ های آهکی و گچی با ملات ساروج محلی ساخته شده و طی یک قرن چندین بار استحکام بخشی یافته است. این دژ راست گوشه است. چهاربرج در چهارگوشه و بازوهایی بلند دارد که توپ و منجنیق ها روی پهنای آن مستقر می شده اند. قلعه قشم کاربردی چون یک انبار بزرگ یا جای نگهداری مهمات و سلاح داشته که در مواقع اضطراری به دیگر دژها کمک می رسانده است. قلعه پرتغالی ها یک قلعه تدارکاتی بود که برای ارتباط با قلعه هرمز و رساندن تدارکات و خدمات به این قلعه مرکزی در قشم ساخته شده بود. احسان یغمایی باستان شناس پیشکسوت که سابقه کاوش و اقدامات باستانی بسیاری در حوزه آثار خلیج فارس را در پرونده خود دارد، این قلعه را در سال 78 از زیر خاک بیرون آورد. این باستان شناس تا بهار 1379 در این قلعه به کاوش پرداخت. در آبان 1387 نیز در پی حفاری های شرکت برق در محدوده 500 متری قلعه پرتغالی ها، تونل قدیمی متصل به این قلعه در شهر قشم، کشف شد.
این تونل که به قلعه پرتغالی ها متصل است، راه فرار فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی و همچنین مکان نگهداری مهمات نظامی آنان بود. این تونل تا محدوده میدان سعدی شهر قشم به طول حدود سه کیلومتر، ادامه دارد. گفته می شود این تونل براساس برخی روایات از قلعه پرتغالی ها در شهر قشم تا غارهای خربس (در 15کیلومتری جنوب شهر قشم) نیز ادامه دارد. در زمستان سال 89 اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سازمان منطقه آزاد قشم ساماندهی قلعه پرتغالی ها در شهر قشم را انجام داد. بر این اساس عملیات پاکسازی محیط داخل و پیرامونی قلعه پرتغالی های شهر قشم با لایروبی چاه و آب انبارهای مختلف و جمع آوری زباله ها انجام شد و همچنین بخش های تخریب شده و استحکام بخشی قسمت های مرمت شده آن نیز انجام گرفت. همچنین در این پروژه نصب تابلوهای راهنما و در ورودی قلعه و نورپردازی برای این اثر تاریخی انجام شد.
? قلعه پرتغالی ها در چابهار
قلعه پرتغالی ها یا قلعه تیس در پنج کیلومتری شمال غربی چابهار، در روستای تیس قرار دارد. این دژ تاریخی یکی دیگر از بناهای به جا مانده از دوره حضور پرتغالی ها در چابهار است. این اثر به شماره ثبت ملی 555 در فهرست آثار ملی وارد شده است.
این دژ به ابعاد 26×54 متر ساخته شده . پهنای ساختمان بر پهنه دماغه ای که 500 متر از آبخور دریا فاصله دارد در بخش انتهای دماغه واقع است. در بخش شمال شرقی، درب ورودی اصلی قرار دارد و دارای چهار گوشواره که در پشت دیوارهای هشتی واقع اند، است. هر کدام از آنها خود یک اتاقی است که با پی های قطور ساخته شده اند. دارای ایوانی است که با دو پله با حدود یک متر ارتفاع از سطح حیاط دژ بلندتر است. نخستین بخشی که هنگام دیدن قلعه پرتغالی ها به چشم می خورد همین ایوان است با این حال بسیاری از قسمت های این ایوان ترک برداشته و آجرهای آن ریخته است.
در گوش شمال شرقی آثار اتاق هایی وجود داشتند که اکنون همه آن اتاق ها ویران شده اند و هر کدام دارای یک اتاق بزرگ تر مشرف به ایوان اختصاصی هستند. شیوه ساخت بنا (اتاق ها و ایوان ها) شبیه به کاروانسرای شاه عباسی بیستون است که در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. در سه طرف حیاط حجره ها و اتاق هایی در گوش شمالی وجود دارند. در سوی ساحل دریای عمان آثار دو برج بزرگ در طرفین دیده می شود. برج سمت راست که در جنوب قرار دارد به صورت یک اتاق با یک ایوان و یک شاه نشین است که روی هرمی مکعب مستطیل شکل پی سازی شده و یک برج با مناره روی آن قرار گرفته و یک مناره به ارتفاع6/5 متر باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت دژ، آجر، سنگ و گچ هستند و آثار و تزئینات از آجر و سنگ در اطراف گلدسته ها باقی مانده اند، این مناره که برای دیده بانی به کار می رفت از فاصله زیادی در دریا دیده می شود.
ساخت و نوع مصالح به کار رفته مناره و گوشواره به سبک سلجوقی است. تعمیرات بعدی که در اتاق ها و ایوان ها انجام شده بیشتر سبک صفوی و قاجار است. در گوشه های حیاط دژ آثاری از آب انبارها به چشم می خورد که از سنگ و ساروج و گچ ساخته شده اند. در بیرون دیوار بلند دژ آثار چاهی وجود دارد که در سنگ صخره کنده شده و لبه چاه با استفاده از سنگ و ساروج محکم شده است. در بخش سقف دژ چوب هایی به کار رفته که احتمالا از مناطق دیگر به اینجا آورده شده اند.
تزئینات دور مناره آجر چینی شبیه سبک تزئینات مناره های دوره سلجوقی است که اگرچه از بین رفته اند ولی نقش هایی به خط عربی و خط کوفی از اثر برجستگی ها و گودی ها مشخص می شود. اندازه اتاق ها معمولا 4×3 متر یا کمتر است که دور یا چهار سوی یک پهنه پهناور واقع شده اند.
در کتاب باستان شناسی و تاریخ بلوچستان به نقل از سرتیپ مهدی خان مهندس ایرانی آمده است: «در تیس بسیار دژ خوبی است و یک سوی بدنه دژ وصل به دریاست، قدری ناتمامی دارد که بنا و عمله در آن مشغول کارند. دیوار بزرگی از سوی دریا کشیده اند برای بار اندازی و غیره. حصن معتبری است و اصل دژ نو در روی تپه مرتفعی ساخته شده است.» تاریخ این نوشته به سال 1282 هجری قمری می رسد.
با این حال اما آن گونه که خبرگزاری میراث گزارش داده، این قلعه اکنون شرایط مناسبی ندارد و بدون حضور مسوول حراست و نگهبانی رها شده است. اگرچه به نظر می رسد که مرمت هایی روی دیوارهای آن انجام شده است اما این مرمت ها نتوانسته که بنا را سرپا و احیا کند. علاوه بر این در بخش هایی از این قلعه نیز سعی شده که آبشاری مصنوعی ساخته شود که هیچ گونه همخوانی با کاربری قلعه ندارد و در نتیجه این بخش از مرمت هم نتوانسته موفق باشد و همان گونه رها شده و در حوضچه ای که پایین قلعه احداث شده لجن جمع شده است.
این تنها آسیب های وارد شده به قلعه پرتغالی ها نیست بلکه بخش هایی از برج ورودی قلعه پرتغالی ها فرو ریخته و دیوارهای آن هم در حال فرو ریختن است. طاق ها و دیوارهای آن نیز به شدت آسیب دیده و در معرض خطر تخریب تدریجی قرار دارند. در جای جای آن هم زباله ریخته شده و تنها شانسی که به نظر می رسد این قلعه آورده تعداد گردشگرانی است که به چابهار نمی روند.
امروز 24 بهمن 92 صبح برای گرفتن 100 هزار تومان از حساب خودم به بانک بوووووووووق رفتم و نوبت گرفتم 44 نفر قبل از من بودند و من دوساعت و نیم در انتظار بودم چون از 8 باجه فقط یکی فعال بود و بقیه کارهای پشت صحنه انجام میدادند و چیزی که زیاد توجه مرا جلب میکرد تابلویی بود که هر یک دقیقه یکبار روی آن مینوشت بانک بووووووق حافظ وقت گرانبهای شماست یعنی در مدت دوساعت و نیم 150 دفعه این متن نوشته شد.
